سرطان، علل، عوامل خطر، پيشگيري

سرطان، علل، عوامل خطر، پيشگيري

بر اساس جديدترين آمار ارائه شده توسط سيستم بهداشتي درماني كشور سرطانهاي شايع در ايران پس از سرطان پوست به ترتيب شامل سرطان پستان در بانوان و سرطان معده در مردان، و در هر دو جنس به ترتيب سرطان مثانه، كولون و ركتوم و سرطان مري است. سرطان مري در شمال شرق و خط شمال كشور و در شهرهايي مانند اردبيل، تالش و گنبد شايعتر است.

كارسينوژنز يا سرطانزايي يعني چه؟

كارسينوژنز يا سرطانزايي، روندي است كه بدنبال آن سرطان ايجاد مي­شود در اين روند ماده كارسينوژن باعث ايجاد و گسترش تغييراتي در ژنتيك سلول و اپي ژنتيك سلول مي­شود كه نهايتاً منجر به ورود يك سلول به چرخه توليد مثل كنترل نشده مي­شود و بنابراين توده بدخيم تشكيل مي­شود. تقسيم سلولي يك فرآيند فيزيولوژيك است كه در بسياري از سلولها و در شريط خاص اتفاق مي­افتد و در وضعيت نرمال نسبت تكثير سلولي و مرگ سلولي با تناسب خاص و از پيش برنامه ريزي شده اي ( به نام روند آپوپتوز ) حفظ مي­شود كه منجر به ثبات حجم و چگالي و تراكم عضو و بافت مربوطه ميشود. در واقع در جريان ايجاد تومورها عامل ايجاد كننده، اين نسبت برنامه ريزي شده را بر هم ميزند.

اين تومورهاي ايجاد شده مي­توانند خوش خيم و بد خيم باشند تومورهاي خوش خيم تومورهايي هستند كه به ارگانهاي ديگر دست اندازي نميكنند و غالباً تهديدي براي حيات محسوب نميشوند مگر آنكه بر روي ارگانهاي حياتي مجاور ايجاد فشاركنند و يا از نظر فيزيولوژيك ايجاد مشكل كنند مثلاً باعث افزايش بيش از حد يك هورمون خاص در بدن شوند.( مثلاً هورمون رشد كه باعث بيماري آكرومگالي مي­شود.) ولي تومورهاي بدخيم به ساير ارگانهاي مجاور دست اندازي ميكند و به نقاط دورتر هم تهاجم مي­كنند و تهديد كننده حيات هستند (متاستاز).

معمولاً بيش از يك جهش براي ايجاد بدخيمي مهم است كه باعث تغييرات متعدد در ژنوم سلول مي­شود و باعث ميشود آن سلول كار خودش را به درستي انجام ندهد و تكثير غير قابل كنترلي نيز پيدا كند.

يكي از كارسينوژنهاي شناخته شده در طبيعت برخي از ويروسها هستند ( مثل ويروس پاپيلوماي انساني: HPV)) كه با تغييراتي كه در ژنوم سلول ميزبان ايجاد مي­كنند سلول را مستعد به سرطاني شدن مي­سازند.

كارسينوژن چيست؟ هر ماده اي كه باعث شروع روند كارسينوژنز كه در بالا شرح داده شد بشود كارسينوژن يا سرطانزا ناميده ميشود. سرطانزاهاي طبيعي زيادي شناخته شده اند مثل آفلاتوكسين B1 كه توسط آسپرژيلوس توليد مي­شود كه در سبزيجات انبار شده، تنقلات و مغزها و آجيل هاي مانده و كره بادام زميني وجود دارد.

ويروسهايي نظير هپاتيت B ، ويروس باپيلوماي انساني و رزساركوماويروس به عنوان عوامل مسبب برخي سرطانها شناخته شده اند و باكتريهايي نظير هليكوباكترپيلدري و همچنين كرمهايي نظير OPISTHORCHIS VIVERINI, CLONORCHIS SINESIS دي­اكسين ها و تركيبات شبه دي اكسين مثل بنزن، غبار ناشي از فعاليت صنايع كه حاوي  دهها ماده كارسينوژن مثل بنزوپيرنها، آلدئيدهايي نظير فرمالدئيد (REACTIVE ALDEHYDES) ، وينيل كلرايد و …. هستند از سال ۱۹۳۰ به عنوان سرطانزا شناخته شده اند.

گروهي ديگر از مواد به نام كوكارسينوژن  COCARCINOGEN نيز هستند كه خود به تنهايي كارسينوژن نيستند ولي فعاليت و اثر مواد كارسينوژن را تشديد مي­كنند.

اشعه ها: اشعه ها بر اساس قدرتشان در يونيزه كردن بافت و ميزان مواجه با آن اشعه بخصوص و ميزان نفوذ آن اشعه مي­توانند در سرطانزايي نقش داشته باشند.

اشعه­هايي كه داراي خاصيت يونيزه كنندگي كم هستند ممكن است باعث آسيب بازگشت ناپذير DNA سلولي شوند و اين منجر به اختلالاتي در همانند سازي و نسخه برداري سلولي ميشود و اين مقدمه توليد بد خيمي است و حداقل آنكه مي­تواند باعث پيري زود رس سلول شود. مواد و غذاهايي كه با امواج الكترو مگنتيك تهيه ميشوند مانند امواج ميكرو ويو، X-RAY و گاما سرطانزا نيستند.

آشپزي و كارسينوژنها: تحقيقات نشان مي­دهد كه ۳۲% از موارد مرگ ناشي از سرطانها ميتواند با ايجاد تغييراتي در رژيم غذايي و نحوه پخت غذا كاهش يابد. البته اين خيلي سخت و پيچيده است كه تمام جزييات محتواي غذايي را از اين جهت مورد بررسي قرار داد ولي مي­توان گفت كه اكثر غذاها هم داراي برخي مواد كارسينوژن و هم غير كارسينوژن و يا به عبارتي مقابله كننده با سرطان هستند.

به طور مثال مطالعات متعدد نشان مي­دهد كه كباب كردن گوشت با حرارت بالا و براي مدت طولاني باعث توليد مواد سرطانزا در گوشت مي­شود.

هرچند كه در تمام انواع پخت گوشت تا حدودي توليد آمينهاي هتروسيكليك ديده مي­شود ( مگر آنكه گوشت را نپزيم و خام مصرف كنيم) ولي توصيه مي­شود براي به حداقل رساندن توليد اين مواد گوشت را با درجه حرارت كمتر از ۱۰۰ درجه سانتي گراد بپزيم.

در غذاهاي كنسرو شده و آماده نيز موادي به نام نيتروزآمين ها وجود دارند كه ارتباط شناخته شده اي با سرطان كولون دارند. كباب كردن، دود دادن و گريل كردن گوشت و ماهي سطح كارسينوژنهايي به نام هيدروكربنهاي آروماتيك چند حلقه اي را بالا مي­برد.

پختن نان، كباب كردن و گريل كردن مواد غذايي بخصوص انواع نشاسته اي تا زماني كه تست شوند غلظت قابل توجهي از آكريل آميدها را در اين مواد غذايي توليد مي­كند كه احتمالاً كارسينوژن هستند.

محصولات لبني به نظر مي­رسد كه نقش محافظت كننده در مقابل سرطان روده بزرگ دارند به خصوص انواع پاستوريزه نشده و تازه اين محصولات.

گرم كردن شكر همراه با مواد پروتوييني يا چربيها باعث توليد موادي مي­شود كه به آنها GLYCOTOXIN گفته مي­شود و نقش آنها در تسريع روند پير شدن سلول، ديابت و چاقي اثبات شده است. دود تنباكو شامل موارد متعددي از كارسينوژنها است كه به DNA سلولي متصل مي­شود و باعث جهشهاي ژنتيكي مي­شود. امروزه بيش از ۴۵ ماده شيميايي مشكوك به سرطانزايي در دود تنباكو شناخته شده است.

از طرفي سيگار كشيدن ريسك و خطر سرطان كليه و سرطانهاي حفره دهان ( لب، زبان، حلق و دهان) مري، حنجره و …. را افزايش مي­دهد. مطمئناً علاوه بر اجتناب از مواجهه با بسياري از عوامل محيطي و غذايي با خوردن غذاهاي سالم و مقدار فراواني از آنها مي­توانيد با اين عوامل مقابله كنيد:

• قارچها :قارچها از ديرباز در طب سنتي و گياهي چين جايگاه ويژه اي دارد. زيرا داراي خواص ضد باكتري، ويروس و ضد التهابي و ضد سرطانزايي مي­باشند و قارچها امروزه نقش مهمي را در بهبود وضعيت سلامت بشر و پيشگيري از بيماري­ها ايفا مي­كنند و مطالعات علمي زيادي تاييد كرده اند كه قارچها نقش مهمي را در تحريك آپوپتوز و مرگ سلولهاي سرطاني ايفا مي­كنند.
• چاي سبز: بدليل دارا بودن پلي فنولهاي جنگنده با سلولهاي سرطاني از گسترش و پخش شدن اين سلول ها جلوگيري مي­كنند. بخصوص كه چاي سبز داراي تركيب خاصي است كه آنزيمي به نام دي هيدروفولات ردودلتاز را كه غالباً مورد هدف داروهاي ضد سرطان است مهار مي­كند. مانند قارچها كه داراي انواع مختلف با خواص مختلف هستند چاي سبز هم داراي انواع مختلف است كه هر كدام داراي خواص ضد سرطانزايي خاص خود هستند.
• زردچوبه : زرد چوبه يكي از قوي ترين ضد سرطانزا ها در ميان انواع ادويه جات است ماده موثره اين ادويه به نام (curcumin) به نظر مي­رسد كه نه تنها در پيشگيري از ايجاد سلولهاي سرطاني نقش داشته باشد كه حتي در درمان برخي سرطانها به كار مي­آيد. طبق مطالعاتي كه اخيراً انجام شده استفاده از زردچوبه به ميزان يك قاشق چايخوري در روز مي­تواند سرطان را دور نگه دارد. طبق مطالعات يك محقق از هند، زردچوبه مي­تواند خواص شبيه استروژني باقيمانده برخي از آفت كشها را كه بر روي برخي ميوه ها و سبزيجات و شيرهاي سنتي، آب و ساير غذاها وجود دارد، مهار كند .
• بروكلي، كلم و خانواده شلغم: اين مواد سرشار از گلوكوزينولاتها هستند كه يك ماده حاوي سولفور است كه داراي خواص ضد سرطاني قوي مي­باشد. بخصوص مطالعات اخير نشان داده اند كه خانواده شلغمها داراي تركيبات فعال بيولوژيكي هستند كه به صورت همگرا بر حذف و دفع كارسينوژنها كمك مي­كنند تا از صدمه به DNA سلولي جلوگيري شود و همچنين تحقيقاتي اشاره به كاهش قابل توجه ريسك سرطانهاي لوله گوارش و ريه در مصرف كنندگان شلغم و خانواده شلغم كرده است.
• سير تازه : در سير تركيبي به نام ALLICIN وجود دارد كه سلولهاي سرطاني را بدون آسيب زدن به سلولهاي سالم هدف گيري مي­كند و بنابراين افراديكه به طور مرتب از اين ماده غذايي در رژيم غذايي استفاده مي­كنند تا حد زيادي در مقابل سرطان مقاوم ميشوند. تحقيقات قبلي نيز نشان داده كه در سير ماده موثر ديگري به نام (DIALLYL DISULFIDE) وجود دارد كه سلولهاي سرطاني را مهار مي­كند و محققان نيوزلندي نيز متوجه شدند كه اين ماده توليد آنزيمي در روده را تحريك مي­كند كه مانع از رشد و گسترش سلولهاي سرطاني در لوله گوارش و روده مي­شود.
• تا كنون راجع به ويتامين D صحبتهاي زيادي كرده ايم ولي بايد تاكيد شود كه ويتامين D نقش بسياري در درمان و پيشگيري از سرطانها ايفا مي­كند. امروزه بر اساس هزاران پروژه تحقيقاتي معتبر مي­دانيم كه مصرف روزانه ويتامين D به صورت مكمل غذايي و يا مواجهه مرتب و منظم روزانه با آفتاب كه منجر به ساخت ويتامين D در بدن ميشود، مي­تواند در پيشگيري و درمان سرطانهاي سينه، روده بزرگ، انتهاي روده بزرگ (ركتوم) و… موثر باشد.

بر اساس مطالعات مصرف روزانه ۱۱۰۰ واحد بين المللي از ويتامين D3 در تركيب با ۱۴۵۰ ميلي گرم (روزانه) كلسيم ميزان ابتلا به انواع سرطان را تا حدود ۷۷% كاهش مي­دهد.

ساير مواد غذايي كه داراي تاثير ضد سرطانزاي نسبتاً قوي مي­باشند شامل سيب زميني، زنجبيل، پروبيوتيكها، پياز، روغن آويشن، فلفل هندي، ويتامين C ، روغن كنف، روغن نارگيل مي­باشند.

غربالگري:

غربالگري يا بيماريابي براي سرطان در واقع شامل مجموعه اي از برنامه هاي كشوري است كه در آن بر اساس ميزان شيوع برخي سرطانهاي مهم و بر اساس امكانات در دسترس براي پيشگيري از آنها، برنامه اي تدوين مي­شود تا در آن افراد سالم مستعد يك نوع بدخيمي و يا افراد مبتلا به بيماري را در مرحله قبل از علامتدار شدن و در مرحله قابل درمان پيدا كنند.

مثلاً براي سرطان پستان برنامه پيشنهادي به اين صورت است كه هر خانمي در سن بالاي بيست سال بايد مرتباً خودش پستان خود را مورد آزمايش قرار دهد. بايد در مراكز بهداشتي و توسط پزشك خانواده و يا كاركنان بهداشتي مركز به فرد آموزش داده شود و در ضمن از خود فرد خواسته شود كه تمامي تغييرات را به پزشك خانواده يا مراكز بهداشتي مربوطه اطلاع دهد و در سنين ۳۰ تا ۳۹ سال هر ۳ سال يكبار هم بايد توسط پزشك مورد معاينه قرار گيرند. از ۴۰ سالگي علاوه بر معاينات شخصي بايد سالي يكبار معاينه توسط پزشك و علاوه بر آن سالي يكبار ماموگرافي انجام شود.

براي سرطانهاي رووده بزرگ و ركتوم توصيه مي­شود اقدامات تشخيصي بر اساس برنامه از پيش تدوين شده از ۵۰ سالگي شروع شود .

براي سرطان پروستات در آقايان، براي افراد با ميزان خطر بالا ( سابقه سرطان پروستات در افراد درجه يك) از ۴۵ سالگي و در افراد با ريسك و خطر معمولي ( بدون سابقه خانوادگي) از ۵۰ سالگي توصيه به اندازه گيري در خون مي­شود.

براي سرطان آندومتر (رحم) در خانمهاي پس از سنين يائسگي توصيه مي­شود كه در صورت بروز هرگونه خونريزي و يا لكه بيني سريعاً به پزشك خود مراجعه كنند . در سرطان دهانه رحم در بانوان توصيه به انجام تستPOP SMEAR ساليانه مي­شود.